Memet NİYAZİY: "Öz curtumda ğaripmen…"

http://www.qirim.info/?p=218

120 yıllığı munasebetinen

Yeşillenmey, külmeysiñ Curt, niçün tüssüzsiñ?

Aqşamlarıñ süs bola, tañ feyiz berip açılmay

Quşlar çıraysız, çeçeklerden qoqu cayılmay,

Ah, sanki bir ümütsiz, hasta, güzel bir qızsıñ!

Yaznı moñluq ozğardı, qış geşti qayğılarman…

Men oñğan kün bekleymen, milletke sayğılarman…

Çetel Qırım milliy edebiyatınıñ aydın vekillerinden biri Memet Niyaziy "Öz curtumda ğaripmen" şiirini işte böyle satırlar ile başlay. Ebet, mezkür nazm satırlarnıñ yazılğanına aman-aman yüz yıl keçse de, o güya bugün yaratıldı. Başqaca söyleycek olsaq, şiir ile tanış olıp barğanda dersiñ şair bugün öz Vatanı - Qırımda yüre, vatandaşları qırımlılar ile bir nefes ala, olar ile tüşüne-taşına, kederlene, dertlerine melem qıdıra ve ilâhre, ve ilâhre. Zaten, şairniñ angi bir nazm eserine köz taşlamayıq, olarnıñ er birisinde Vatanğa nisbeten qudretli sevgini körmek, sezmek, duymaq mümkün. Şiirleriniñ er bir satırı teren felsefiy añlamlar ile suvarılğan.

Yuqarıda añıp keçkenimiz kibi, çetel Qırım milliy edebiyatınıñ eñ aydın vekillerinden biri, 1878 senesi Romaniyanıñ Mangalay şeerine yaqın Aşçılar köyünde doğğan Memet Niyaziy edebiyat aleminde aqiqaten özüne has büyük iz qaldırdı. Şairniñ babası İsmail efendi, anası Azize hanım on doquzıncı asırnıñ ekinci yarısında, (altmışıncı seneleri), çar akimiyetiniñ zulumından qurtulmaq içün Qırımdan Romaniyağa barıp yerleşeler. Em Romaniyada, em de Türkiyede tasil alğan Memet Niyaziy ömüriniñ soñuna qadar muallim olıp çalıştı. Defalarca Qırımda bulundı.

1917 - 1918 seneleri Rusiyede sadır olğan qalabalıqlar sayesinde imperiya parçalana. Bazı esir milletler, bu cümleden qırımlılar serbestlikni - üriyetni elde etmek içün muqaddes küreş başlaylar. Qırımda Birinci Qurultay açıla. Neticede bir ta-qım Qırım milliy idaresi çalışıp başlay. İşte, bu vaqıtları Qırımdan tışta yaşağan milliy ziyalılar doğmuş yurtlarına kelmek ve halqına, Vatanına yaqından yardımda bulunmaq arzusına keçeler. Böyle ilâiy maqsatnı közde tutıp, Memet Niyaziy Pazarçıq şeeri (Romaniya) müftisi Halil Femi, doktor Memet Nuri ile birlikte Qırımğa kelip çıqalar.

Memet Niyaziy Qırımda özüniñ emek faaliyetini Aqmescitte neşir etilgen "Haq ses" gazetinde başlay, soñra Bağçasaray Milliy Talim idaresinde müdir çalışa. Çetelde (başta Romaniyada, soñra Türkiyede), neşir etilgen ve aynı zamanda Qırım em de qırımlılar tarihını, ayatını aydınlatqan "Emel" mecmuasınıñ teşkilâtçısı ve baş muarriri, bütün ömür Qırım ve qırımlılar eşqına çalışıp kelgen aqiqiy Qırım milliy ziyalısı Müstecip Ülküsal kendi hatırlavlarında böyle yaza: "Ben de o zamanı, (1918 s. - Yu.A.), Qırıma dönüp, Fotisala köyünde ocalıq yapa edim. Bir gün Bağçasaraya giderek, Memet Niyaziyni ziyaret yaptım. Zıncırlı medresede bir - eki gün beraber olduq. Çoq qonuştıq, dertleştik. O günlerde öz yurdumızda çalışmaqtan neqadar bahıtlı olğanımıznı duya edik. Ne yazıq ki, o günler uzaq sürmedi…".

On doquz yüzyıllıqnıñ yigirminci seneleri, Qırımnı bolşevikler zapt ete, neticede ecel - ceza degirmeni areketke kele. Bu vaqıtları Memet Niyaziy Romaniyağa qaytıp ketmege mecbur ola. Mecidiye şeerçiginde em ocalıq faaliyetini, em de icadiy faaliyetini devam ete.

Müstecip Ülküsalnıñ qayd etkenine köre, Memet Niyaziyniñ icadiy ayatında eñ mahsuldarlı devir 1900 - 1920 seneleri arası esaplana. Şairniñ icadı diqqat etilip ögrenilse, onıñ şiir yazuv usul qudretini sezesiñ, samimiy ve teren felsefiy duyğularını köresiñ ve aynı zamanda güzel Qırımğa nisbeten asret olğanına, bitmez-tükenmez sevgi beslegenine şaatlıq etesiñ.

"Men ömrümde az küldim, köp cıladım…", dey şair şiirlerniñ birinde.O bunıñle özüniñ ağır ömürini, yurt asretligini, öksüz bir bala kibi yaşağanını, yurt eşqında qalbinde ateş olğanını amansız ve şiddetli ibareler ile ifadeley.

Bu dertni men qaydan aldım? Qaydaman?

Belki curtsız qalğan öksüz balaman.

Curt degende cüregimden ot şığa

Dertim de şo: "Curt diye de qozğalaman!..

(1. s.18)

Yahud:

Tabiattan toplanılğan çeçekten

Bek tüzüv bir demetsiñ, Yeşil Ada!

Kimerde bir yapraqlarıñ solsa da,

Barmı bilmem, senday aruv görüngen?

Sanki, Qudret qoluman işlengensiñ,

Ter-temiz bir havaman beslengensiñ,

Deñizlerden sırlar alğan dalğalar,

Erten, aqşam eteklerin öperler…

(1 s. 22)

Başqa bir şiirinde ise, şair öz tamırını, aslını, tilini begenmegen, kelip keçken qudretli devletlerini, şanlı evlâtlarını inkâr etken qanı bozuqlarnı keskin tenqitke oğrata. O bu fikirni böyle nazm satırlar ile ifadeley:

Öz teregin begenmegen soysuzlarğa,

Gür davuşman: kerekmeysiz! - dep aytarman.

Kelgen, geçken hanlıqlarnı, barlıqlarnı

Yoqtur, degen qansızlarğa cav bolurman!

(1. s. 29)

Memet Niyaziy icadını ögrenip barğanda, onıñ keskin ve aynı zamanda cümert qalemi ayatnıñ, ömürniñ çeşit taraflarını qavrap alğanını körmek mümkün. Meselâ bir asır evel yazıp qaldırğan mına bu satırlarnı oquğanda, ister-istemez teren tüşüncelerge dalasıñ, öz vicdanıñ ögünde (eger de vicdan qalğan olsa), esabat bermege mecbur olasıñ:

Bizim halqqa talaş barda cav ne kerek?

Turuş, soğuş bolmasına tav ne kerek?

"At aylansa qazığında" degen qartlar!

Talaşqan soñ barışmağa bav ne kerek?!.

(1.s. 21)

Memet Niyaziy milliy bir duyğu ve tüşünce alemini, ayat adiselerini, yurt ve dünya meselelerini, eski-yañı tarih vaqialarını, din ve dünya tarihını, talim üzerindeki tüşüncelerini halq közü ile körip, halq tili ile añlatqan büyük maarifçi, büyük şair, sezgir yurtsever em de milletsever zattır. Edebiyatşnaslar arasında şair, işte, böyle şahs olaraq bellidir.

Bir caş bala anasız öksüz qalıp tentise,

Künsüz ösken çeçektay canğız bir insan bolur.

Öksüzligi bilinmey erkin tapsa, qaralsa,

Tavnı, taşnı canğırtqan gür sesli arslan bolur.

Millet de bunday: öksüz, bir kimsesiz ezilse,

Köp turmay cer yüzünde, birikmey talqan bolur.

Ölet kirse, ot tüşse tınçlıq bolıp turğanda,

Halq arası tabılmay, ortalıqta qan bolur.

Ya qoldaşıp alay halq bir-birimen baylansa,

Üzülmegen, qopmağan qaviy bir arqan bolur.

Millet degen ocaq da qardaşlıqtır: İnsannıñ

Ayrılmağan uruvday er biri tuvğan bolur.

Quş uçmağan üstünden altın saray qapısı

Ters cel esip cabılsa, tez künde viran bolur.

Vatan şunday qaralmay, onğarılmay taşlansa,

Moñluq berip curtqa miyavquş qonğan bolur.

Curt qaralsa, milletke taqat kelse, soñ bizde

Coytulmamaq, yükselmek belki bir iman bolur.

Ah… bek töben qalğanmız qaranlıqlar içinde,

Oylanmaymız aqaylar, bizde nasıl tañ bolur?

Kevde cerge cabışqan, millet sınıq qanatman

Talpınsa da uçalmaz, can berip qurban bolur…

Keç bolsa da, aydıñız, çalışayıq qaruvman,

Aqsızlıqnıñ şulay qapanğan bolur,

(2. s.180) dey şair.

Em çağatay, em anadolu lehcelerinde icat etken çetel Qırım milliy edebiyatınıñ büyük vekili Memet Niyaziy 1931 seyesi noyabr 29-da Romaniyanıñ Me-cidiye şeerçiginde vefat etti. Şu yerdeki musulman mezarlığında da defn olundı. 1935 senesi iyül 22-de, bazar künü, Memet Niyaziyniñ qabirine qoyulğan baştaşnıñ - abideniñ açıluv merasimi olıp keçti. Temiz mermerden yapılğan tarihiy abideniñ açıluv merasimine toplanğan biñlerle adamlar arasında qırım halqınıñ parlaq aydınlarından biri, büyük siyasiy em de devlet erbabı, büyük edip Cafer Seydamet de bulunıp, mündericeli çıqış yaptı.

YUSUF ALİYEV

Edebiyat: 1.Niyaziy M. Sağış.-Budapeşt, 1998.

2.Niyaziy M. Oylâv // Salğır.-1991.-№2.